1. Γενικά

Η δημοσίευση της «5ης Έκθεσης για την Πολιτική της Συνοχής» από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2010, σηματοδότησε την έναρξη του διαλόγου για τη νέα προγραμματική περίοδο. Τον Ιούνιο του 2011 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκανε την πρότασή της για το «Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο 2014-2020» και στη συνέχεια την πρότασή της για το νομοθετικό πλαίσιο των Διαρθρωτικών Ταμείων και των Ταμείων της Αγροτικής Ανάπτυξης και της Αλιείας.

Η πρόταση αυτή προβλέπει τη θέσπιση ενός Κοινού Στρατηγικού Πλαισίου (ΚΣΠ), στόχος του οποίου είναι ο καλύτερος συντονισμός των ταμείων για τη μεγιστοποίηση των αποτελεσμάτων των επενδύσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι εθνικές και περιφερειακές αρχές θα χρησιμοποιήσουν αυτό το πλαίσιο ως βάση για να διαμορφώσουν τις Συμβάσεις Εταιρικής Σχέσης (ΣΕΣ) με την Επιτροπή, με τις οποίες θα δεσμεύονται να επιτύχουν τους στόχους ανάπτυξης και τις θέσεις εργασίας της Ευρώπης για το 2020. Το Πλαίσιο αυτό αντικαθιστά τις υφιστάμενες στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές για την πολιτική συνοχής, την πολιτική αγροτικής ανάπτυξης και για την αλιευτική και θαλάσσια πολιτική και παρέχει τη νέα βάση για τα πέντε μελλοντικά Ταμεία (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, Ταμείο Συνοχής, Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Ευρωπαϊκό Ταμείο Θαλάσσιας και Αλιευτικής Πολιτικής).

Βασική στρατηγική επιλογή για την περίοδο 2014-2020 αποτελεί η κοινή ευρωπαϊκή στρατηγική  «Ευρώπη 2020» που έχει στόχο την έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη, με υψηλά επίπεδα απασχόλησης, παραγωγικότητας και κοινωνικής συνοχής.

Περιλαμβάνει 7 εμβληματικές πρωτοβουλίες και 11 Θεματικούς Στόχους ως εξής:

Εμβληματικές Πρωτοβουλίες

• Ψηφιακό θεματολόγιο για την Ευρώπη
• Ένωση Καινοτομίας
• Νεολαία σε κίνηση
• Μια Ευρώπη που χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τους πόρους της
• Μια βιομηχανική πολιτική για την εποχή της παγκοσμιοποίησης
• Ατζέντα για νέες δεξιότητες και θέσεις εργασίας
• Ευρωπαϊκή πλατφόρμα κατά της φτώχειας

Θεματικοί Στόχοι

1. Ενίσχυση της έρευνας, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της καινοτομίας
2. Ενίσχυση της πρόσβασης, και χρήσης και ποιότητας, των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας
3. Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, του γεωργικού τομέα (για το ΕΓΤΑΑ), και της αλιείας και των υδατοκαλλιεργειών (για το Ταμείο Αλιείας)
4. Ενίσχυση της μετάβασης προς την οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε όλους τους τομείς
5. Προώθηση της προσαρμογής στις κλιματικές αλλαγές, της πρόληψης και της διαχείρισης του κινδύνου
6. Προστασία του περιβάλλοντος και προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων
7. Προώθηση των βιώσιμων μεταφορών και απομάκρυνση των σημείων συμφόρησης σε σημαντικά δίκτυα υποδομών   
8. Προώθηση της απασχόλησης και υποστήριξη της κινητικότητας των εργαζομένων
9. Προώθηση της κοινωνικής ένταξης και της καταπολέμησης της φτώχειας
10. Επένδυση στην εκπαίδευση, τις δεξιότητες και στη δια βίου μάθηση
11. Βελτίωση της θεσμικής επάρκειας και της αποτελεσματικής δημόσιας διοίκησης

Στο υπό διαμόρφωση θεσμικό πλαίσιο προτείνεται:

• Η κατηγοριοποίηση των Περιφερειών σε τρεις κατηγορίες με κριτήριο το κατά κεφαλήν ΑΕΠ τους για την περίοδο 2007-2009.

Με βάση την προτεινόμενη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατηγοριοποίηση οι ελληνικές Περιφέρειες κατατάσσονται σε:

-      Λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες (κατά κεφαλήν ΑΕΠ <75% του μέσου όρου της ΕΕ):

Ανατολική Μακεδονία-Θράκη (67,8%), Κεντρική Μακεδονία (74,8%), Θεσσαλία (71%), Ήπειρος (64,4%), Δυτική Ελλάδα (66,2%)

• Περιφέρειες σε μετάβαση (κατά κεφαλήν ΑΕΠ μεταξύ του 75% και 90% του μέσου όρου της ΕΕ):

Δυτική Μακεδονία (85,6%), Ιόνια Νησιά (84,6%), Στερεά Ελλάδα (85,9%), Πελοπόννησος (75,1%), Βόρειο Αιγαίο (75,5%), Κρήτη (83,2%)

• Περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες (κατά κεφαλήν ΑΕΠ >90% του μέσου όρου της ΕΕ)

Αττική (120,1%), Νότιο Αιγαίο (112,4%)

• Η θεματική συγκέντρωση με

• Δέσμευση συγκεκριμένου ποσοστού πόρων σε συγκεκριμένο αριθμό θεματικών προτεραιοτήτων/στόχων, για το ΕΤΠΑ και το ΕΚΤ
• Υποχρεωτική ποσόστωση των πόρων του ΕΚΤ: 25% για τις λιγότερο ανεπτυγμένες Περιφέρειες, 40% για τις Περιφέρειες σε μετάβαση και 52% για τις περισσότερο ανεπτυγμένες Περιφέρειες

Έτσι για την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου το 52% των διατιθέμενων πόρων θα κατευθυνθεί στους τέσσερεις τελευταίους θεματικούς στόχους που αφορούν σε δράσεις του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (κατάρτιση, απασχόληση, καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, κλπ).

Επίσης από τους υπόλοιπους πόρους το 80% θα διατεθεί στους τέσσερεις πρώτους στόχους που έχουν να κάνουν με την έρευνα και την καινοτομία, τις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, την επιχειρηματικότητα και τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Τέλος ένα πολύ μικρό ποσοστό περίπου 10% θα διατεθεί για κοινωνικές υποδομές, υποδομές μεταφορών και περιβάλλοντος.    

• Το 5% των κονδυλίων να κρατηθεί ως αποθεματικό επίδοσης για να κατανεμηθεί κατά την ενδιάμεση εξέταση των επιδόσεων στα Κράτη-Μέλη των οποίων τα Προγράμματα θα έχουν επιτύχει τα «ορόσημά» τους.

• Η εισαγωγή «αιρεσιμοτήτων-προϋποθέσεων» για τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας των πόρων. Αδυναμία εκπλήρωσής τους οδηγεί σε παύση της χρηματοδότησης.

• Η δημιουργία του νέου εργαλείου «Διασυνδέοντας την Ευρώπη», με σκοπό την ενίσχυση της ανάπτυξης των υποδομών πανευρωπαϊκής εμβέλειας σε μεταφορές, ενέργεια και τηλεπικοινωνίες.

Η διαμόρφωση και διατύπωση των προτάσεων σε εθνικό, τομεακό και περιφερειακό επίπεδο, ξεκίνησε στη χώρα μας με την 1η Εγκύκλιο «Σχεδιασμού και κατάρτισης αναπτυξιακού προγραμματισμού περιόδου 2014-2020» του Υπουργείου Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας, Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων (Α.Π. 19835/3229/ 30.04.2012).

Στο κείμενο αυτό παρουσιάζονται :

-   το πλαίσιο προγραμματισμού

-   το εθνικό και περιφερειακό οικονομικό περιβάλλον

-   η στρατηγική «Ευρώπη 2020»

- η πορεία των διαπραγματεύσεων για τις δημοσιονομικές προοπτικές και το νέο κανονιστικό πλαίσιο

-   η μεθοδολογία και τα όργανα κατάρτισης των σχεδίων ανάπτυξης και

-   το χρονοδιάγραμμα που πρέπει να ακολουθηθεί.

Κατόπιν των οδηγιών της Εγκυκλίου στην Περιφέρεια συγκροτήθηκε Ομάδα Σχεδιασμού Προγράμματος (ΟΣΠ) για την Προγραμματική Περίοδο 2014-2020.

Έργο της ΟΣΠ είναι η υποστήριξη της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου στις διαδικασίες του αναπτυξιακού σχεδιασμού της περιόδου 2014-2020. Εισηγείται στον Περιφερειάρχη και το Περιφερειακό Συμβούλιο και αποτελεί σε συνεχή βάση το σύνδεσμο της Περιφέρειας με την Τεχνική Επιτροπή Συντονισμού του Υπουργείου Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας, Υποδομών, Μεταφορών & Δικτύων και τη Γραμματεία της.

Μετά την πρόσφατη συμφωνία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για τις δημοσιονομικές προοπτικές της Νέας Προγραμματικής Περιόδου 2014-2020 και την οριστικοποίηση του Κανονιστικού Πλαισίου ουσιαστικά ξεκινάει η διαδικασία κατάρτισης του Συμφώνου Εταιρικής Σχέσης (του νέου ΕΣΠΑ) και των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων.

Με δεδομένο ότι τη Νέα Προγραμματική Περίοδο θα έχουμε ένα μικρότερο Ευρωπαϊκό προϋπολογισμό είναι σημαντικό το ότι η Χώρα πέτυχε να αυξήσει τους πόρους που θα της διατεθούν σε σχέση με την αρχική πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Συγκεκριμένα η αρχική πρόταση της Επιτροπής ανερχόταν στα 12,16 δις ευρώ και τελικά μετά τη διαπραγμάτευση το ποσό ανήλθε στα 14,4 δις ευρώ. Αν σε αυτά προσθέσουμε και τους πόρους που θα κατανεμηθούν στα κράτη μέλη το 2016, αφού ληφθούν υπόψη επικαιροποιημένα στοιχεία του ΑΕΠ, το ποσό θα ανέλθει στα 16,3 δις ευρώ. Η Ελλάδα πέτυχε δηλαδή μια αύξηση της τάξης του 35% περίπου από την αρχική πρόταση. Από τα 14,4 δις ευρώ, ποσό 2,3 δις ευρώ αντιστοιχεί στις περισσότερο ανεπτυγμένες Περιφέρειες, δηλαδή στην Αττική και το Νότιο Αιγαίο. Αν η κατανομή του ποσού αυτού γίνει με πληθυσμιακά κριτήρια τότε στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου αντιστοιχεί το 7% δηλαδή ένα ποσό της τάξης των 160 εκ. ευρώ κοινοτική συμμετοχή και συνολικά με την εθνική συμμετοχή φθάνει στα 266 εκ. ευρώ.  

Επιπλέον των πόρων αυτών που προέρχονται από το ΕΤΠΑ και το ΕΚΤ στην Ελλάδα θα διατεθούν 3,4 δις ευρώ από το Ταμείο Συνοχής και 3,7 δις ευρώ από το Γεωργικό Ταμείο.

Το χρονοδιάγραμμα του προγραμματισμού για την επόμενη περίοδο είναι το εξής:

Ακολουθεί μια σύνοψη των προτάσεων της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, που διαρθρώθηκαν ως προς τη δομή και το περιεχόμενο σύμφωνα με τις δεσμευτικές οδηγίες της Εγκυκλίου και υποβλήθηκαν στο Υπουργείο Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας, Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων.

Συνοπτική παρουσίαση πρότασης Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου

Η πρόκληση για την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ενόψει της προγραμματικής περιόδου 2014-2020 είναι να αξιοποιήσει αποτελεσματικά τους περιορισμένους πόρους που θα διατεθούν από τα ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για την ισόρροπη ανάπτυξή της, την αναστροφή της ύφεσης στην οικονομία των νησιών, τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης, την άρση των ανισοτήτων.

Όπως διαπιστώθηκε και από τη σχετική SWOT ανάλυση, τα κύρια συγκριτικά πλεονεκτήματα της Περιφέρειας εξακολουθούν να είναι η δυναμική δημογραφική της εικόνα, το εξαιρετικό φυσικό και δομημένο περιβάλλον της, οι τουριστικοί και πολιτισμικοί πόροι διεθνούς εμβέλειας, η τάση επιχειρηματικότητας του γηγενούς δυναμικού και η ιστορική παράδοση στην εξωστρέφεια. Για την αξιοποίηση των συγκριτικών της πλεονεκτημάτων η Περιφέρεια θα πρέπει να εκμεταλλευτεί ευκαιρίες όπως οι εφαρμογές νέων τεχνολογιών, η διεθνής ζήτηση για ειδικές μορφές τουρισμού, η απελευθέρωση των αγορών συγκοινωνιών, ενέργειας και επικοινωνιών, η αναδιοργάνωση του πλαισίου διοίκησης και η αποκέντρωση αρμοδιοτήτων.

Με βάση αυτά τα πλεονεκτήματα και τις ευκαιρίες, αλλά και τις κατευθύνσεις της Στρατηγικής για την Ευρώπη 2020, βασικές προτεραιότητες ανάπτυξης της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για τη νέα προγραμματική περίοδο είναι:

• η ενίσχυση της οικονομικής βάσης, με την ανάδειξη και ανάπτυξη νέων κλάδων, την ανάκαμψη της μεταποίησης με στόχο την αντιμετώπιση της τουριστικής μονοειδίκευσης

• η στήριξη της απασχόλησης και η συγκράτηση του πληθυσμού και των παραγωγικών ηλικιών, με την ενίσχυση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού, την στοχευμένη κατάρτιση σε θέματα επιχειρηματικότητας και Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών και την ενίσχυση των νησιωτικών Πανεπιστημίων και Τεχνολογικών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων

• η εξασφάλιση της αειφορίας με την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και τη συνετή διαχείριση και αξιοποίηση των πόρων

• η αντιμετώπιση της νησιωτικότητας και των προβλημάτων στις μεταφορές και στην πρόσβαση στις αγορές, με έμφαση στις υποδομές και στις υπηρεσίες μεταφορών και την προσέλευση επενδύσεων από τον ηπειρωτικό χώρο.

• η άρση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων, με την ενίσχυση των μικρών νησιών και των περιοχών χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης

• η ενίσχυση της χρήσης των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, με την βελτίωση δικτύων και υπηρεσιών

Σύμφωνα με τις «αιρεσιμότητες» (προϋποθέσεις) που θα πρέπει να πληρούνται και οι οποίες θέτουν τη στρατηγική, τις προτεραιότητες και τις διαδικασίες χρήσης των πόρων των διαρθρωτικών ταμείων, κρίνεται καταρχήν επιβεβλημένη η εφαρμογή αποκεντρωμένης πολιτικής, τόσο στο σχεδιασμό όσο και στη διαχείριση των πόρων.

Κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2007-2013, η χρηματοδότηση δράσεων από πολλές διαφορετικές πηγές, που έχουν ενταχθεί σε διαφορετικά Επιχειρησιακά Προγράμματα, δημιούργησε στην Περιφέρεια δυσχέρειες συντονισμού και συνολικής εποπτείας, ενώ παράλληλα δημιούργησε σύνθετη εικόνα σε όσους φορείς ενδιαφέρονταν να συμμετάσχουν σε ανταγωνιστικές δράσεις. Επιπλέον δυσχέρανε την εποπτεία από την πλευρά της Ε.Ε., καθώς δεν υπήρχε ένας συνομιλητής ο οποίος να μπορεί να μιλήσει για το Πρόγραμμα με την επάρκεια εκείνου που το διαχειρίζεται.

Δεδομένου ότι η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, με τα σημερινά δεδομένα, κατηγοριοποιείται στις περισσότερο ανεπτυγμένες Ευρωπαϊκές Περιφέρειες και λόγω της χωρικής της ιδιαιτερότητας (νησιωτική περιοχή) και των περιφερειακών πόρων που της αντιστοιχούν, προτείνεται ο σχεδιασμός ενός Επιχειρησιακού Προγράμματος πολυταμειακού με συγκέντρωση και αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων πόρων των χρηματοδοτικών μέσων (ΕΤΠΑ, ΕΚΤ, Ταμείο Συνοχής, Γεωργικό Ταμείο, Ταμείο Αλιείας) και διαχείρισή του από την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου.

Κάτι τέτοιο θα δημιουργήσει το κατάλληλο θεσμικό και χρηματοδοτικό εργαλείο για την υλοποίηση των προτεραιοτήτων ανάπτυξης και την ολοκληρωμένη χρηματοδότηση των δράσεων εντός των θεματικών στόχων. Επίσης θα διευκολύνει την απλοποίηση στη συμμετοχή των δικαιούχων και την αξιολόγηση του Προγράμματος σε όλα τα στάδια εφαρμογής του, καθώς και στην εφαρμογή των «Εμβληματικών Πρωτοβουλιών» στις Θεματικές Ενότητες της έξυπνης ανάπτυξης, της βιώσιμης ανάπτυξης και της ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς.

Απαιτείται απλοποίηση του πλαισίου αδειοδοτήσεων και ωρίμανσης των έργων, το οποίο εκτός του ότι είναι πολύπλοκο και επιφέρει μεγάλες καθυστερήσεις, ειδικά στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου δημιουργεί επιπρόσθετα προβλήματα, καθώς η πλειοψηφία των αρμόδιων υπηρεσιών βρίσκονται στο κέντρο.

Επιπλέον κίνδυνο για την κάλυψη των εκ των προτέρων όρων, αποτελεί η έλλειψη θεσμικού πλαισίου για την αντιμετώπιση των ιδιαιτεροτήτων της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου σε θέματα διαχείρισης απορριμμάτων. Ενδεικτικά  αναφέρεται η έλλειψη θεσμικού πλαισίου για τις διαδικασίες μεταφοράς επικίνδυνων υλικών από τα νησιά προς τους χώρους διάθεσης καθώς και για τη θαλάσσια μεταφορά απορριμμάτων ώστε το σύστημα διαχείρισης να είναι βιώσιμο.

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου είναι οι ενδοπεριφερειακές ανισότητες που παρατηρούνται ακόμη και σε επίπεδο νησιού, καθώς υπάρχουν ορισμένα νησιά/περιοχές που παρουσιάζουν υψηλούς δείκτες ανάπτυξης - εξαιτίας των οποίων το Νότιο Αιγαίο έχει καταταχθεί στις περισσότερο αναπτυγμένες Ευρωπαϊκές Περιφέρειες - και παράλληλα μεγάλος αριθμός νησιών/περιοχών με χαμηλότερη οικονομική ανάπτυξη. Για το λόγο αυτό άλλωστε τόσο στο ΠΕΠ Νοτίου Αιγαίου 2000-2006, όσο και στο Ε.Π. Κρήτης & Νήσων Αιγαίου 2007-2013 είχε προβλεφθεί ειδικός Άξονας Προτεραιότητας για την ενίσχυση αυτών των νησιών/περιοχών με στόχο την άρση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων. Ο στόχος αυτός παραμένει και στη νέα προγραμματική περίοδο, προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα στα μικρά κυρίως νησιά να ολοκληρώσουν τις υποδομές τους και να μειώσουν στο μέτρο του δυνατού το «χάσμα» που υπάρχει σε σχέση με τα μεγάλα νησιά.

Παράλληλα επισημαίνεται ότι βασική εθνική θέση για την Πολιτική Συνοχής, θα πρέπει να παραμείνει η αρχή ότι οι Περιφέρειες με μόνιμα γεωγραφικά μειονεκτήματα (όπως οι νησιωτικές Περιφέρειες) θα πρέπει να έχουν ιδιαίτερη αντιμετώπιση, μεταξύ άλλων με την ένταξή τους στην κατηγορία Περιφερειών σε μετάβαση ή να έχουν τη μεταχείριση των εξόχως απομακρυσμένων Περιφερειών, ανεξάρτητα του κατά κεφαλήν εισοδήματός τους.

Επίσης προτείνεται να γίνει ειδική μνεία στο Σύμφωνο Εταιρικής Σχέσης στην ιδιαιτερότητα των νησιωτικών περιοχών και την εφαρμογή της νησιωτικής πολιτικής, ιδιαίτερα στους τομείς των μεταφορών και της προσπελασιμότητας. Οι τομείς αυτοί είναι κρίσιμοι για την εφαρμογή της πολιτικής συνοχής στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου. Για το λόγο αυτό προτείνεται η ειδική αναφορά της ανάγκης ενίσχυσης των υποδομών μεταφορών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και η εξέταση της δυνατότητας να χαρακτηριστούν ως «υποδομές πανευρωπαϊκής εμβέλειας» με στόχο την ενίσχυσή τους από το νέο εργαλείο της Ε.Ε. «Διασυνδέοντας την Ευρώπη» (Connecting Europe Facility - CEF).